Lý Trực Dũng

Nhờ các tranh biếm họa trên giấy papyrus của Ai Cập cổ đại, nhờ những tranh biếm họa trên tường ở Pompei và ở Rom, nhờ những biếm họa in trên truyền đơn ở TK 15, nhờ biếm họa của các họa sĩ khuyết danh cũng như có danh tính với ý thức đầy trách nhiệm trước xã hội ở thời cận đại và đương đại, thế giới may mắn có được một nguồn cứ liệu lịch sử vô giá, xác thực, bằng hình ảnh, sống động, đầy tính phê phán và trào lộng về các biến cố lịch sử cũng như muôn vẻ cuộc sống đời thường của của xã hội loài người.

Biếm họa có còn tồn tại và phát triển? Liệu có kẻ độc tài hay kẻ điên rồ nào trên thế giới này có thể ngăn cản được sự tồn tại và phát triển của biếm họa? Vì sao biếm họa được quảng đại dân chúng yêu thích nhưng ngược lại giới cầm quyền lại luôn e ngại? Thế nào là biếm họa? Biếm họa chính trị là gì? Vì sao nhiều nước đưa biếm họa vào trường học? Vì sao các cuộc triễn lãm biếm họa và bảo tàng biếm họa luôn có đông đảo người xem? Biếm họa, một nghề nguy hiểm?... Có quá nhiều câu hỏi mà những người quan tâm, yêu thích biếm họa đặt ra mà mỗi câu trả lời đúng chỉ càng làm cho mọi người yêu thích biếm họa hơn.

Báo giấy đã giúp biếm họa phát triển, rồi báo mạng của thời đại Internet, thế giới phẳng, biếm họa càng phát triển hơn bao giờ hết. Chỉ cần nháy chuột máy tính vào Picture (Hình ảnh) của từ Cartoon (Hí họa-tiếng Anh bao gồm cả khái niệm biếm họa ) ta có tới 695.000.000 kết quả. Một con số khổng lồ đáng kinh ngạc. Một ví dụ: Garfield- biếm họa nhiều kỳ về con mèo lười của họa sĩ người Mỹ Jim Davis,vốn bị hen từ nhỏ, sống chung với một lũ mèo rồi đâm ra yêu thích mèo, trở thành họa sĩ, ông vẽ chuyện con mèo lười béo ỵ để diễu cợt nhẹ nhàng thói hư tật xấu của đời sống Mỹ. Hàng ngày có khoảng 260 triệu người xem, có 2.700 báo và tạp chí khắp thế giới đăng tranh Garfield của ông, trong số đó có báo Vietnamnews của Việt Nam.

Ở các nước XHCN Đông Âu trước khi sụp đổ và ở Việt Nam hiện nay đều có chung một mô hình: Biếm họa không được phép có tổ chức riêng, mà phải nằm trong ngành đồ họa của Hội Mỹ thuật. Nhưng đất sống chính của biếm họa trên thế giới từ khoảng 400 năm nay là báo chí. Khi cần sử dụng biếm họa - “vũ khí sắc bén” cho một mục đích chính trị nhất định thì “anh” Mỹ thuật kể công và “anh” báo chí cũng kể công. Nhưng khi “người ta” ngại biếm họa thì “anh Mỹ thuật” cho rằng tuy tôi quản lý đấy nhưng tác phẩm của họa sĩ biếm họa phục vụ cho báo chí nên báo chí phải chịu trách nhiệm, còn “anh Báo chí” thì cho rằng HS biếm họa không phải là hội viên Hội Nhà báo nên họ chả có trách nhiệm gì! Trong hệ thống bá chí Việt Nam cho đến nay không hề có giải thưởng chính thức dành cho HS biếm họa dù biếm họa đã xuất hiện và có đóng góp không nhỏ cho sự phát triển của báo Việt Nam đúng 80 năm nay, kể từ những bức tranh biếm họa đầu tiên được đăng trên báo Phong hóa và Ngày nay năm 1932 của Tự lực Văn đoàn do Nhất Linh làm chủ bút. Như vậy phải mất 47 năm kẻ từ khi ra đời tờ báo Việt ngữ đầu tiên Gia Định báo năm 1865 ở Việt Nam mới có tranh biếm họa đăng báo.

Lịch sử minh chứng, nước Đức là quê hương của tờ báo đầu tiên trên thế giới đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của khoa học báo chí với sự ra đời của tờ Ralation năm 1605 ở Strassburg, do Johann Carolus làm chủ biên, và ngay sau đó là tờ Avision năm 1609 cũng ở Đức. Tiếp theo báo xuất hiện ở Anh năm 1622, ở Thụy Sĩ năm 1622, ở Pháp năm 1631, ở Mỹ năm 1690, ở Nga năm 1703... Các nhà nghiên cứu lịch sử báo chí và biếm họa có chung quan điểm, biếm họa chủ yếu đăng trên báo bắt đầu từ năm 1827. Lý do báo phải đăng tranh biếm họa? Đơn giản là nhằm phục vụ mục đích kinh doanh vì nhờ biếm họa mà báo bán chạy hơn, lợi nhuận cao hơn bởi người đọc có nhu cầu rất lớn được xem tranh biếm họa. Những người làm báo hiểu rất rõ sự hấp dẫn và sức mạnh của biếm họa chính trị kể từ khi xuất hiện tạp chí châm biếm-chính trị “Äsop in Europa”ra đời rất sớm, từ năm 1701 ở Hà Lan với rất nhiều tranh biếm họa đả kích, diễu cợt vua Ludwig XIV với chính sách bành trướng của cũng như sự xa hoa đến tột đỉnh của ông ta, người có câu nói nổi tiếng “L’état, c’est moi” (Nhà nước là ta). Tiếp đến là nhiều tranh biếm họa của các họa sĩ người Anh mà nổi bật là William Gogarth với tập tranh Moral Pictures năm 1730, sau đó là James Gilliray, Thomas Rowlanson, George Cruikshank... Tranh biếm họa của các họa sĩ này tập trung vào việc phê phán xã hội, chống Hoàng gia Anh, chống lại các chính khách Anh... rồi chống cả cách mạng Pháp (1789-1799) và đế chế của nó... Với sự châm biếm sâu sắc nhưng hài hước, thời sự, độc đáo bằng hình ảnh nên biếm họa nghiễm nhiên trở thành một thể loại báo đặc biệt, chỗ đứng vững chắc trên báo. Từ TK 19, khi báo phát triển nhanh chóng về số lượng hầu như ở mọi nơi trên thế giới và chất lượng được nâng cao hơn nhiều về nội dung cũng như hình thức, các họa sĩ biếm họa đều ghi tên của mình trên tranh với ý thức công dân chịu trách nhiệm về tác phẩm của mình trước xã hội. Cần nói thêm, một nhân tố rất quan trọng giúp cho cho biếm họa báo chí thời kỳ đầu TK 19 nhanh chóng phát triển là nhờ tiến bộ cuả kỹ thuật in, đặc biệt là máy in của Gutenberg (Đức) và kỹ thuật in phẳng Lithografie nên dễ dàng hơn rất nhiều khi nhân bản biếm họa. Trước đó in tranh biếm họa người ta buộc phải sử dụng kỹ thuật khắc gỗ và khắc đồng vừa tốn kém lại vừa mất rất nhiều thời gian. Ở Việt Nam, họa sĩ Phan Kế An, nổi tiếng với tranh biếm họa của mình với bút danh Phan Kích thời kháng chiến chống Pháp Chiến khu 9 năm (1946-1954) ở Việt Bắc cho biết, tranh của họa sĩ khi in xấu đẹp hay không phụ thuộc hoàn toàn người thợ khắc gỗ. Ông may mắn có được một người thợ rất giỏi khắc tranh biếm họa của của ông tỉ lệ 1:1 không những giống hệt mà còn mềm mại về đường nét, sắc sảo về mảng,hình... Ngày nay, không những kỹ thuật in đã có những tiến bộ vượt bậc mà nhờ các khả năng vô hạn của máy tính như photoshop, kỹ thuật vẽ biếm họa đã được năng cao một cách đáng kể. Nhưng hấp dẫn nhất, được đánh giá cao và được giới sưu tầm, các bảo tàng biếm họa săn biếm họa lùng vẫn là những tranh biếm họa được vẽ tay có màu hoặc đen trắng theo lối vẽ truyền thống.

Khái niệm biếm họa, Latinh Carrus, Italia Caricare do anh em họa sĩ nhà Carraxi sử dụng đầu tiên cuối TK 16 du nhập vào các nước khác khá muộn và khá thú vị. Năm 1665 mới được “xuất khẩu” sang Pháp và ngôn ngữ Pháp với chữ Caricature, khi một họa sĩ Italia vẽ chân dung đang ngồi của vua Pháp Ludwig trình bày về nghệ thuật tranh chân dung. Người phiên dịch đã dịch: “Cho phép thần được tâu với đức vua là những tranh chân dung mà giống hệt nhân vật trông nên trông hơi xấu và hơi buồn cười chính là biếm họa.” Người Anh dùng từ Caricature từ năm 1686, từ biếm họa Karikature trong ngôn ngữ Đức xuất hiện muộn hơn rất nhiều nhờ từ điển tiếng Đức của anh em nhà Grimm năm 1854. Ở Việt Nam người ta thường dùng từ tranh châm biếm, tranh đả kích, tranh vui, hí họa. Từ biếm họa trong ngôn ngữ Việt mới xuất hiện gần đây.

Biếm họa báo chí có mấy thể loại chính là: biếm họa chính trị, chân dung biếm, biếm họa nhiều kỳ, biếm họa hài hước... Có tác động mạnh mẽ nhất, nhạy cảm nhất là biếm họa chính trị. Nhưng thế nào là chính trị? Có vô số định nghĩa về chính trị, trong các định nghĩa đó có từ TK 16 các khái niệm cơ bản được đề cập bao gồm: Quyền lực, Nhà nước, Thống trị, Thể chế, Lãnh đạo, Tự do, Dân chủ, Đồng thuận, Đấu tranh... Đấu tranh giai cấp của Thánh nhân Cộng sản là Karl Marx ra đời muộn hơn nhưng nó là biếm họa nhân danh đấu tranh giai cấp tính từ cách mạng tháng Mười Nga 1917 cũng dữ dội như chính bản thân cuộc cách mạng này. Qua đó ta thấy phạm vi đề cập của biếm họa chính trị rất rộng, đa dạng. Định nghĩa biếm họa cũng gắn liền với chính trị: Biếm họa là một loại hình mỹ thuật sử dụng thủ pháp cường điệu nhằm phản biện, có quan điểm riêng, có chất trào lộng về một vụ việc, một sự kiện xã hội mang tính tinh thần hay vật chất. Hiệu quả của nó phụ thuộc vào nhận thức của người xem. Mục đích cơ bản của biếm hoạ chính trị là nêu bật được sự sai trái, khiếm khuyết, trì trệ của đối tượng mà nó đề cập một cách hài hước. Chính vì tính chất phê phán, giễu cợt sâu cay của biếm họa nên nghề biếm họa luôn chưa ẩn mối nguy hiểm tiềm tàng đặc biệt ở các chế độ xã hội đang phát triển, thiếu dân chủ, độc tài, toàn trị. Mà ở đời, nhất là giới quyền lực, thích khen ghét chê. Vì vậy, trước TK 17 hầu như chỉ có biếm họa khuyết danh. Đến đầu TK 18 nhiều họa sĩ vẽ biếm họa ý thức được vai trò của biếm họa, chuyển hẳn sang vẽ biếm họa và trở thành họa sĩ biếm họa, coi biếm họa là một nghề mà tiêu biểu là các họa sĩ ở Anh. Ở đây cần nêu rõ một nhân tố rất quan trọng, nước Anh với trí tuệ của mình đã ban hành Luật Tự do báo chí sớm nhất thế giới, ngay từ năm 1695. Nhờ đó các họa sĩ biếm họa cũng như các nhà báo, và người dân được bảo vệ khi họ phê phán, chỉ trích, giễu cợt hoàng gia Anh cũng như các chính khách Anh cùng với nền chính trị Anh. Đây là một nhân tố dân chủ giúp cho nước Anh phát triển vượt bậc so với Pháp, Đức, Nga... trong TK 17,18, 19 cho đến đầu TK 20. Chính vì thế mà những người bất đồng chính kiến, bị nguy hiểm đến tính mạng ở cựu lục địa đều tìm nơi trú ẩn mới, an toàn là nước Anh, ví dụ như Karl Marx và gia đình của ông. Nhờ những tranh biếm họa chính trị, thế giới có được những chứng cứ lịch sử xác đáng bằng hình ảnh, giúp chúng ta có cái nhìn đúng hơn, trung thực hơn, toàn diện, biện chứng hơn về lịch sử của thế giới như nó đã từng xảy ra và đã tác động, ảnh hưởng đến cá nhân mỗi một người chúng ta, không phân biệt chế độ, chủng tộc và địa lý. Trong biếm họa chính trị có một thể loại biếm họa rất đặc sắc là chân dung biếm của các nguyên thủ quốc gia, các chính khách v.v... Từ Napoleon, Karl Marx, Lenin, Hitler, Stalin, Mao Trạch Đông, Phidel Castro, Bill Clinton, Merkel, Putin... tất tật đều được các họa sĩ biếm họa thể hiện một cách đầy “ngưỡng mộ”. Xem chân dung dung biếm của họ xong, ta khó mà quên họ được bởi những gì đặc trưng, tiêu biểu nhất của họ đã được các họa sĩ biếm bắt mạch, phân tích, lột tả hài hước đến bất ngờ làm ta thấy các vị này trở nên người hơn, dân hơn và đỡ lơ lửng trên trời cao lồng lộng.

Họa sĩ biếm họa, họ là ai? Một nghề quang vinh và nguy hiểm?

Không phải ngẫu nhiên mà từ lâu ở châu Âu người ta đã xếp các họa sĩ biếm họa vào giới trí thức, những người có khả năng phản biện xã hội. HS biếm họa Anh nổi tiếng Ronald Scarle cho rằng:“ Họa sĩ biếm họa phải có cái đầu của một nhà bác học, bàn tay khéo léo của bác sĩ giải phẫu và sức mạnh của một anh hàng thịt.” Đối tượng của biếm họa không có biên giới, từ chiến tranh, vua chúa, độc tài, đế quốc, tư bản, cộng sản, chiến tranh lạnh cho đến tôn giáo, Chúa Jesus, Thánh Ala Mohamed, Dalai Lama, nguyên thủ quốc gia, chính khách, văn sĩ, nghệ sĩ, sao bóng đá... và cả thường dân, rồi nhân quyền, tham nhũng, môi trường... Họa sĩ vẽ tranh biếm họa chính trị là những người trí tuệ và dũng cảm dám “đương đầu với sự ngu dốt của thời đại, của thể chế, của độc tài và sự ngu dốt của đám đông - LTD”. Thế giới chưa ghi nhận có bất kỳ một họa sĩ hay nghệ sĩ tạo hình nào bị nhà cầm quyền cầm tù vì tác phẩm của h, trong khi các Họa sĩ Biếm họa luôn là đối tượng bị nhà nước toàn trị, độc tài giám sát, sẵn sàng bắt bớ, giamcầm. Họa sĩ Biếm họa đầu tiên bị cầm tù trên thế giới là họa sĩ Pháp Honore Daumier. Ngày 30/8/1832 lúc mới 24 tuổi ông bị bắt tại nhà trước mắt bố mẹ ông, bị buộc tội phỉ báng nhà vua và bị tống giam 6 tháng vì bức tranh Gargantua, chế giễu vua Pháp Louis Philippe phàm ăn và tham lam vô độ đúng như Gargantua, một nhân vật văn học tham ăn, tham uống kinh hoàng của nhà văn François Rabelais . Chứng cứ để quan tòa buộc tội ông là cái mặt phệ ra của nhân vật trong tranh trông như một quả lê giống mặt đức vua! Từ đó ở Pháp cứ nói đến lê là người ta ám chỉ Louis Philippe. Ở Đức, Họa sĩ Đức Heartfield với những bức tranh chống Hitler nổi tiếng khắp thế giới những năm ba mươi của TK 20 buộc phải rời nước Đức sang Mỹ lánh nạn. Hitler từng tuyên bố, nếu chiếm được Maxcơva thì một trong những người đầu tiên phải bị treo cổ là HS biếm họa Boris Jefimow bởi những bức tranh biếm họa đả kích Hitler quá xuất sắc trong chiến tranh thế giới II của ông. Ở Việt Nam? Tâm sự với tôi, Họa sĩ Chóe kể ông bị bỏ tù năm 1975 vì một bức tranh biếm họa mà ông đã vẽ Lê Đức Thọ… trước 1975! HS biếm họa Angieri Ali Dilem năm 2010 được tôn vinh là một trong năm mươi người quyền lực nhất ở châu Phi từng bị chính quyền Angieri tống đạt hơn 80 trát hầu tòa bởi tranh biếm họa làm “phiền lòng chính quyền” của ông. Ở Syria, chỉ vì HS biếm họa Ali Ferzat vẽ tranh biếm họa chống Tống thống độc tài Al Assad mà ông bị bắt cóc, bị đánh đập dã man dập nát bàn tay cầm bút… Ở Trung Quốc, HS biếm họa nổi tiếng Koang Biao bị bỏ tù 3 tháng. Các họa sĩ biếm họa tham gia vẽ tranh biếm họa Mohamed cho báo Jiland năm 2005 bị giới Hồi giáo cực đoan săn đuổi,đe dọa tính mạng. Ở Nga, không ít họa sĩ bi cấm hành nghệ và bị theo dõi. HS biếm họa Nga nổi tiếng Mikhail Zlatkovskzy vốn là một nhà nguyên tử học có hơn 250 giải thưởng biêm họa quốc tế khác nhau chua chát cho biết: “Họ mua 1 cái tranh biếm họa 250 rup. Khi hỏi họ đăng ở báo nào thì đưuọc trả lời, chả đăng nó ở đâu cả. Thì ra họ mua tranh biếm họa để Phương Tây thấy Nga cũng dân chủ đấy chứ”. Ngày 7/1/2015 ở Pháp, ngay giữa Thủ đô Paris, HS biếm họa Stéphane Charbonnier tổng thư ký tòa soạn của tuần báo châm biếm Charlie Hebdo của Pháp cùng nhiều đồng nghiệp và người khác bị giết trong cuộc tấn công của bọn Hồi giáo cực đoan vào văn phòng của tạp của tạp chí này. Nhưng cường quyền, bạo lực, tôn giáo cực đoan có khuất phục nổi biếm họa? Họa sĩ Honore Daumier sau khi 6 tháng tù còn vẽ biếm họa nhiều hơn trước. "Những gì tôi sắp nói có thể nghe hơi kiêu ngạo, nhưng tôi thà chết đứng còn hơn sống quỳ" - Đó là bản lĩnh của HS biếm họa chính trị mà HS Stéphane Charbonnier từng phát biểu.

Nhờ nhiều tranh biếm họa chính trị của các họa sĩ cộng sản Đông Âu cũ ví dụ như nữ HS biếm họa Đức Babara Henniger, Hoạ sĩ Ucraina Jurij Kosabukin v.v... chúng ta có được một cái nhìn toàn diện, lôgic, đầy cảm thông về sự sụp đổ của khối cộng sản Đông Âu. Không những chỉ phản ánh, phê phán, các HS biếm họa còn có cái nhìn nhậy bén, cảnh tỉnh về sự phát triển của thế giới, liên quan đến câu hỏi “Tồn tại hay không tồn tại”. Trước đây, trong chiến tranh bảo vệ tổ quốc, nhất là trong thời chiến tranh lạnh, không ít HS biếm họa trở thành “vũ khí sắc bén”trên mặt trận tuyên truyền cho hệ thống chính trị mà họ phục vụ, tiêu biểu là các họa sĩ biếm họa Đông Đức (CHDC Đức cũ) và Tây Đức (CHLB Đức). Đến khi nước Đức thống nhất không có chiến tranh, không có đổ máu, kết thúc chiến tranh lạnh họ mới điều kiện trăn trở về những tranh biếm họa họ đã vẽ theo đơn đặt hàng phục vụ cho ý thức hệ ngày nào. Ngày nay ta có thể dễ nhận thấy các HS biếm họa có thể vẫn vẽ biếm họa chính trị theo đơn đặt hàng nhưng đã có chính kiến cá nhân rõ ràng hơn, không còn quá phụ thuộc vào “chính kiến” của người đặt hàng. Bởi tranh của họ nếu không được đăng báo giấy thì sẽ đăng báo mạng, không được đăng ở nơi này thì sẽ được đăng ở nơi khác trong thế giới phẳng của chúng ta đang sống. Điều quan trọng nhất, và đó chính cũng là thách thức cho bất kỳ họa sĩ biếm họa nào, chính là chất lượng tác phẩm của họ, sao có được một bức tranh biếm họa hay để người xem phải ngẫm nghĩ, phải tâm đắc, phải nhắc đến sau khi xem. Đây mới chính là “xương xẩu” của nghề biếm họa chính trị.

Thế giới chúng ta chưa hoàn thiện và chắc không bao giờ có thể hoàn thiện. Các họa sĩ biếm họa nhận thức được trách nhiệm của mình phải góp sức chống cái ác vì cái thiện, hướng tới một tương lai tốt đẹp hơn. Đó là một con đường dài vô tận nhưng các họa sĩ biếm họa không lùi bước mặc cho chông gai và cả hiểm nguy. Không phải ngẫu nhiên mà giải thưởng Pulitzer danh giá của Mỹ từ năm 1923 đến nay hàng năm đều dành một giải thưởng riêng trao tặng cho một họa sĩ Mỹ có tranh biếm họa đăng báo xuất xuất sắc nhất năm. Kurt Westgaard, họa sĩ vẽ biếm họa Mohamed cho báo Đan Mạch hàng ngày “Jylland-Posten” ngày 30-9-2005 mấy năm qua phải sống trong lo sợ vì bị các phần tử đạo Hồi cực đoan săn đuổi, dọa giết. Trong năm 2010, ông đã được thủ tướng Đức, người đàn bà quyền lực nhất thế giới hiện nay trao giải thưởng truyền thông M100 (Giải thưởng của 100 tổ chức truyền thông uy tín nhất châu Âu) tại một buổi lễ long trọng ở Sansouci Đức. Lý do, quyền tự do báo chí được luật pháp ghi nhận phải được bảo vệ.

Biếm họa không thể thay đổi được thế giới, nhờ thế mà các họa sĩ biếm họa có thể tồn tại. Nhưng biếm họa có thể mang đến cho chúng ta tiếng cười trí tuệ, tiếng cười mà con người cần có để tự hoàn thiện chính mình.

L.T.D.